- Alivre İşlem Sözleşmeleri (Forward)
- Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)
- Opsiyon Sözleşmeleri (Options)
- Takas Sözleşmeleri (Swaps)
Geleceğe yönelik (Alivre) sözleşme, satıcının/alıcının belli bir ürünü ileri bir tarihte, baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini/satıcıdan teslim almasını öngören sözleşmelerdir. Sözleşmenin şartları (fiyat, miktar, kalite, vade ve yer) alıcı ile satıcı tarafından karşılıklı belirlenmektedir.
Alivre sözleşmeler tarafların gelecekte almak veya satmak istedikleri ürünlerin fiyat değişimleri nedeniyle oluşan riskten korunma ihtiyacı karşısında çözüm olarak gördükleri sözleşmelerdir. Bu yönüyle alivre sözleşmeler vadeli işlem sözleşmelerinin geliştirilmesine temel oluşturmuştur.
Alivre sözleşmeler taraflar arasında serbestçe yapıldığı için karşılıklı güven gerektirir. Diğer bir ifadeyle alivre sözleşmelerde “kredi riski” vardır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmeme riski, garanti altına alınmış değildir. Ayrıca iki taraf arasında yapılan alivre sözleşmeler diğer piyasa katılımcılarının bilgisine açık değildir. Bu nedenle alivre sözleşmeler net bir şekilde geleceğe yönelik fiyatlar için referans özelliği taşımazlar. Alivre sözleşmelerde genellikle taraflar vade sonuna kadar pozisyonlarını kapatamazlar. Pozisyonların kapatılması sözleşmenin iptali ile mümkündür. Alivre sözleşmeler, sözleşmede özel bir hüküm yoksa bir başkasına devredilemez. Ayrıca devri hukuken mümkün olsa bile her bir alivre sözleşme kendine özgü hükümler taşıdığından ve standart olmadığından devri kolay değildir.
Vadeli işlem sözleşmeleri esasen standart hale getirilmiş alivre sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmesi (futures), ileri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir. Vadeli işlem sözleşmesinde alım satıma konu mal veya finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve teslim yeri standart olarak tanımlanmıştır.
Vadeli işlem sözleşmelerinde tek değişken, alım satım sırasında oluşan fiyattır. Vadeli işlem sözleşmeleri, vadeli işlem borsalarında işlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altındadır. İşlemlerin borsa takas kurumu tarafından garanti edilmesi, uygulanan teminat sistemi ile mümkün olmaktadır. Sözleşme bazında teminatlar potansiyel zarar riskini karşılayacak şekilde borsa tarafından belirlenir.
| Alivre Sözleşme | Vadeli İşlem Sözleşmesi | |
|---|---|---|
| İki taraf arasında yapılan özel sözleşmelerdir ve organize borsalarda işlem görmezler. | Organize borsalarda işlem görürler. | |
| Temerrüt riski vardır. Satıcı belirlenen malı veya finansal ürünü teslim edemeyebilir veya alıcı da teslimatı kabul etmeyebilir. Kredi riski vardır. | İşlemler takas kurumu tarafından garanti edilir. Tarafların birbirini tanıması gerekmez. | |
| Tarafların ihtiyaçlarına göre düzenlenirler ve standart değildirler. | Sözleşme özellikleri standarttır. | |
| Diğer piyasa katılımcıları yapılan diğer alivre sözleşmelerden habersizdir. Diğer müşterilere banka tarafından verilen kotasyonların tümünden haberdar olunamaz. İşlemler şeffaf değildir. | Vadeli işlem sözleşmeleri borsalarda şeffaf bir şekilde işlem görür. Gerçekleşen işlemler diğer borsa katılımcıları tarafından anlık olarak takip edilebilir. Yani işlemler şeffaftır, kamuya açık yapılır. | |
| Müşteriler arası farklılık (işlem önceliği, teminat oranı vs.) yaratılması mümkündür. | Verilen emirler fiyat ve zaman önceliğine göre işlem görür. Her müşteri tarafından verilen emir aynı değer ve önceliktedir. | |
| Sözleşmenin vadesinden önce üçüncü bir kişiye devredilmesi zordur. | Sözleşmeler vade tarihine kadar sürekli el değiştirebilir. | |
| Piyasa likit değildir. | Piyasa likittir. | |
| Kar veya zarar vade sonunda ortaya çıkar. | Kar veya zarar günlük olarak hesaplanır ve ilgili hesaplara yansıtılır (“marking to market”-“piyasaya göre ayarlama”). | |
| Günlük fiyat hareket sınırı yoktur. | Genelde günlük fiyat hareket sınırı vardır. | |
| Vade tarihinde çoğunlukla teslimat gerçekleşir. | Vade tarihinde gerçekleşen teslimat oranı %1-3 arasındadır. | |
| Teminat zorunluluğu yoktur. Dolayısıyla, kaldıraç etkisinden söz edilemez. | Teminat yatırılması zorunludur. Kaldıraç etkisi vardır. |
Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan (kullanım fiyatı) alma yada satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye (lehdara) veren ancak zorunlu tutmayan, buna karşın opsiyonun satıcısını (keşidecisini) lehdar tarafından talep edilmesi halinde satmaya ya da satın almaya zorunlu tutan sözleşmelerdir.
Opsiyon satan yatırımcı, opsiyonu alan kişiden tahsil ettiği prim karşılığında, opsiyonun vadesinde veya vadesi dolana kadar olan herhangi bir tarihte, opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan alma yada satma yükümlülüğünü üzerine alır.
Önceden belirlenmis bir formüle ve vadelere göre, iki veya daha fazla taraf arasında gerçeklesecek olan nakit akısının mübadelesini saglayan, özel olarak hazırlanmıs sözlesmelere denir. Borçlanma senetlerine ve dövize dayalı swap sözlesmeleri yaygın olarak kullanılmaktadırlar. Genelde bir swap sözlesmesine taraf olanların (counterparty) gerçeklestirdigi nakit akısları, sözlesmeye konu olan borçlanma senetlerinin veya dövizin degisen degerine dayandırılır. Örnek olarak faize dayalı bir swap sözlesmesini ele alabiliriz. A bankasının B bankasına önümüzdeki 5 yıl boyunca her sene toplam 1 milyon dolarlık bir borç üzerinden sözlesmede belirlenmis sabit bir faiz ödeme yükümlülügüne girmesi ve buna karsılık B bankasının da A bankasına aynı ödeme vadelerinde yine 1 milyon dolar üzerinden fakat degisken faizli bir ödeme yapmayı kabul etmesi, degisken faizin sabit faiz ile degistirilmesi (swap edilmesi) seklinde gösterilebilir
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder